Aeneis 4, 1 - 128
|
|
Dido en Cupido.
|
At regina graui iamdudum saucia cura
uulnus alit uenis et caeco carpitur igni.
Multa uiri uirtus animo multusque recursat
gentis honos; haerent infixi pectore uultus
uerbaque nec placidam membris dat cura quietem.
|
005 |
- Maar de vorstin, al lang gekweld door een hevige liefdeswond,
voedt de wond met haar bloed en wordt heimelijk verteerd door dat vuur.
Steeds weer komt haar de deugdelijkheid van de man in de geest,
steeds ook de eer van zijn afkomst: vast in haar hart staan gegrift
zijn gezicht en zijn woorden; haar hunkering gunt haar leden geen rust.
|
Postera Phoebea lustrabat lampade terras
umentemque Aurora polo dimouerat umbram,
cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:
'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!
Quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,
|
010 |
- De volgende dag verlichtte de aarde al met haar zon
en Aurora had de vochtige duisternis van de hemel verwijderd,
toen de verdwaasde haar zuster en hartsvriendin aansprak:
'Anna, mijn zus, wat een drukkende dromen jagen me schrik aan!
Wat een wonderlijke gast heeft nu onze woonplaats bezocht,
|
quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!
Credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.
Degeneres animos timor arguit. Heu, quibus ille
iactatus fatis! Quae bella exhausta canebat!
Si mihi non animo fixum immotumque sederet
|
015 |
wat een pracht is zijn uiterlijk, wat sterk zijn karakter en zijn daden!
Ik geloof - terecht - dat zijn afkomst bij de goden ligt.
Mindere geesten brengt de vrees wel aan het licht. Ach, door welke rampspoed
is hij al gegaan! Wat 'n oorlogsavonturen doorstond hij volgens zijn verhaal!
Als het voor mij in het hart niet vastond, onontkoombaar,
|
ne cui me uinclo uellem sociare iugali,
postquam primus amor deceptam morte fefellit;
si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,
huic uni forsan potui succumbere culpae.
Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei
|
020 |
dat ik me niet meer in een echtverbond wil vastleggen,
sedert mijn eerste liefde strandde op de dood;
als ik van huwelijk en bruiloftsfakkel niet genoeg had,
dan zou ik misschien voor deze ene verleiding nog kunnen bezwijken.
Anna - ik beken het - na het lot van mijn ongelukkige man
|
coniugis et sparsos fraterna caede penatis
solus hic inflexit sensus animumque labantem
impulit. Agnosco ueteris uestigia flammae.
Sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat
uel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,
|
025 |
Sychaeus en de slachting van mijn huis door de moord van mijn broer
heeft hij alleen mijn liefde gewekt en mijn weifelend hart
weer tot leven gewekt. Ik herken de gloed van een vroegere vlam.
Maar liever zou ik wensen dat het diepste der aarde mij verslindt
of de almachtige vader mij naar het schimmenrijk voert met zijn bliksem,
|
pallentis umbras Erebo noctemque profundam,
ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.
Ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores
abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.'
Sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.
|
030 |
naar de bleke schaduwen in de onderwereld met zijn diepe nacht,
alvorens ik, Schaamte, jou schendt of jouw wet overtreedt.
Hij, die zich als eerste aan mij bond, benam me mijn liefde;
laat hij die voor zich houden en bewaren in zijn graf '.
Zo sprak zij en drenkte haar borst met haar tranen.
|
- Anna refert: 'O luce magis dilecta sorori,
solane perpetua maerens carpere iuuenta
nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?
Id cinerem aut manis credis curare sepultos?
Esto: aegram nulli quondam flexere mariti,
|
035 |
- Anna gaf haar ten antwoord: 'Mijn zus, die mij dierbaarder bent dan mijn leven,
ga je eenzaam in rouwbeklag je jeugdjaren slijten
zonder lieve kinderen te kennen en de vreugdes van Venus?
Geloof je dat as en schimmen zich daar in hun graf om bekommeren?
Laat dat toch rusten: geen enkele man heeft je ooit in je rouwtijd geraakt,
|
non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas
ductoresque alii, quos Africa terra triumphis
diues alit: placitone etiam pugnabis amori?
Nec uenit in mentem quorum consederis aruis?
Hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,
|
040 |
niet in Lybië, niet daarvóór al in Tyrus; versmaad heb je Iarbas
en andere krijgsheren, die, rijk aan triomfen, in Afrika leven:
ga je nu ook nog vechten tegen liefde waar je mee instemt?
Maar komt je dan niet in gedachten, van wie je het land in bezit neemt?
Rondom liggen steden van Gaeten, een volk onovertroffen in oorlog,
|
et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;
hinc deserta siti regio lateque furentes
Barcaei. Quid bella Tyro surgentia dicam
germanique minas?
Dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda
|
045 |
ook ongetemde Numiden omgeven ons en de ontoegankelijke Syrte;
aan de andere kant weer woestijn en de overal razende Barcaeën.
Wat zal ik nog zeggen over oorlog die sluimert vanuit Tyrus,
de dreiging die komt van je broer?
Ik meen vast dat met de zegen van goden en de hulp van Iuno
|
hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas.
Quam tu urbem,soror,hanc cernes,quae surgere regna
coniugio tali! Teucrum comitantibus armis
Punica se quantis attollet gloria rebus!
Tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis
|
050 |
hierheen door de wind de Trojaanse schepen gevaren zijn.
Wat een stad, zuster, wat een rijk zul je zien groeien
dank zij zo'n verbintenis! Met wat voor voorspoed,
zal de Punische roem zich verheffen met de steun van de Teucrische wapens!
Vraag jij slechts de goden hun zegen, en leg je, na het brengen van offers,
|
indulge hospitio causasque innecte morandi,
dum pelago desaeuit hiems et aquosus Orion,
quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'
- His dictis impenso animum flammauit amore
spemque dedit dubiae menti soluitque pudorem.
|
055 |
toe op gastvrijheid en koppel daar redenen aan voor een pauze,
zolang de winter op zee woedt en de regenrijke Orion,
en de averij van de schepen terwijl de luchten niet opklaren'.
- Met deze woorden zette zij haar hart in vlam met een vurige hartstocht
en gaf zij hoop aan haar weifelende geest en bevrijdde haar van haar gêne'.
|
Principio delubra adeunt pacemque per aras
exquirunt; mactant lectas de more bidentis
legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,
Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae.
Ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido
|
060 |
Eerst gaan zij naar de tempels en vragen bij het altaar een 'ja'.
zij slachten naar rite tandgewisselde schapen
aan Ceres, die wetten brengt, en Phoebus en vader Lyaeus
vóór allen aan Iuno, patrones van huwelijksbanden.
Zelf houdt de wonderschone Dido de schaal in haar rechter
|
candentis uaccae media inter cornua fundit,
aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,
instauratque diem donis, pecudumque reclusis
pectoribus inhians spirantia consulit exta.
Heu, uatum ignarae mentes! Quid uota furentem,
|
065 |
en plengt tussen de horens van een witte koe,
en schrijdt voor de ogen der goden naar hun welvoorziene altaren,
en brengt die dag steeds weer offers, inspecteert ademloos
de dampende ingewanden van het vee waarvan de borst is geopend.
Ach, onnozele zienerskunst! Wat baten offers een hartstochtelijk verliefde,
|
Quid delubra iuuant? Est mollis flamma medullas
interea et tacitum uiuit sub pectore uulnus.
Uritur infelix Dido totaque uagatur
urbe furens, qualis coniecta cerua sagitta,
quam procul incautam nemora inter Cresia fixit
|
070 |
Wat baten haar tempels? Een vuur verteert intussen haar kwetsbare hart
en haar wond woekert diep in haar borst heimelijk voort.
In vlam staat de ongelukkige Dido en door heel de stad doolt ze
razend als een hinde die onverhoeds is getroffen door een pijl
afgeschoten door een herder in de wouden van Kreta,
|
pastor agens telis liquitque uolatile ferrum
nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat
Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.
Nunc media Aenean secum per moenia ducit
Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,
|
075 |
hij dreef haar op met zijn wapens maar liet de pijl met zijn veren achter,
niets vermoedend, maar zij rent voort in haar vlucht door de
dalen en bossen van Kreta; in haar zij steekt de schacht, een zekere dood.
Nu eens voert zij Aeneas mee door de stad
en toont hem de Sidonische rijkdom: een stad die al af is,
|
incipit effari mediaque in uoce resistit;
nunc eadem labente die conuiuia quaerit,
Iliacosque iterum demens audire labores
exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.
Post ubi digressi, lumenque obscura uicissim
|
080 |
zij wil iets gaan zeggen maar haar stem stokt na een aanzet;
dan weer richt ze een banket aan in de avond van dezelfde dag,
en, verdwaasd, wil ze weer de Trojaanse avonturen aanhoren
en hangt dan alweer aan de lippen van de verteller.
Dan, na hun vertrek, als de schemer en de maan elkaar nog verdringen
|
luna premit suadentque cadentia sidera somnos,
sola domo maeret uacua stratisque relictis
incubat. Illum absens absentem auditque uidetque,
aut gremio Ascanium genitoris imagine capta
detinet, infandum si fallere possit amorem.
|
085 |
en de ondergang van de sterren aandringt op slaap,
smacht zij, alleen in haar lege paleis, en legt zich op een verlaten bed.
Zij hoort en zij ziet hem, ook al is hij niet bij haar, en zij niet bij hem,
of zij houdt Ascanius op haar schoot, getroffen door 't evenbeeld van zijn vader,
in de hoop dat zij haar onzegbare hartstocht misleiden kan.
|
Non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus
exercet portusue aut propugnacula bello
tuta parant: pendent opera interrupta minaeque
murorum ingentes aequataque machina caelo.
- Quam simul ac tali persensit peste teneri
|
090 |
Het werk aan de torens ligt stil, de weerbare jeugd versmaadt exercitie
en beveiligen niet meer de havens of bolwerk:
het werk, onderbroken, stagneert: ook de reusachtige tinnen der muren,
ja heel het hemelhoge kunststuk van bouwwerk.
- Zodra Juppiters dierbare eega gemerkt had dat Dido verlamd was,
|
cara Iouis coniunx nec famam obstare furori,
talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:
'Egregiam uero laudem et spolia ampla refertis
tuque puerque tuus, magnum et memorabile numen,
una dolo diuum si femina uicta duorum est.
|
095 |
en de zorg om haar reputatie niet bestand was tegen deze razernij,
bestookte de Saturnische met deze woorden Venus:
'Nou, schitterende roem slepen jullie binnen en een overdadige buit,
jij en je knaapje: groot en gedenkwaardig die godsmacht van jullie
als één vrouw het moet afleggen tegen gekonkel van twee goden!
|
Nec me adeo fallit ueritam te moenia nostra
suspectas habuisse domos Karthaginis altae.
Sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?
Quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos
exercemus? Habes tota quod mente petisti:
|
100 |
Maar ik heb best in de gaten dat jij bang bent voor onze stad
en de gebouwen van het verheven Karthago als bedreidiging beschouwt.
Maar waar ligt nu de grens, tot waar gaan we in deze twist zonder weerga?
Zullen we niet liever een duurzame vrede in acht nemen
en het met een huwelijk bezegelen? Jij hebt waar je zo vurig naar streefde:
|
ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.
Communem hunc ergo populum paribusque regamus
auspiciis; liceat Phrygio seruire marito
dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.'
- Olli (sensit enim simulata mente locutam,
|
105 |
Dido brandt van hartstocht en heeft de razernij in heel haar wezen opgenomen.
Laten wij dan dit volk als een eenheid besturen en onder gelijke bescherming:
laat zij een gemaal uit Phrygië ter wille zijn
en de Tyriërs als bruidschat onder jouw hoede stellen.
- Haar antwoordde Venus als volgt (die had wel gemerkt
|
quo regnum Italiae Libycas auerteret oras)
sic contra est ingressa Venus: 'Quis talia demens
abnuat aut tecum malit contendere bello?
Si modo quod memoras factum fortuna sequatur.
Sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam
|
110 |
dat zij slechts met gehuichel sprak om het rijk van Italia
te verplaatsen naar Lybië):'Wie zou zo dwaas zijn
om dit af te wijzen en liever met u te gaan strijden?
Als maar het lot meegaat in de daad die u noemt.
Maar ik voel me onzeker over het lot, of Juppiter wel wil
|
esse uelit Tyriis urbem Troiaque profectis,
misceriue probet populos aut foedera iungi.
Tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.
Perge, sequar.' Tum sic excepit regia Iuno:
'Mecum erit iste labor. Nunc qua ratione quod instat
|
115 |
dat er één stad komt voor de Tyriërs en Trojanen op drift,
of hij wel goedkeurt dat de volken zich mengen of verdragen gaan sluiten.
U bent zijn vrouw, u staat het vrij zijn gemoed te bewerken.
Doe dat, ik zal met u meegaan'. Toen antwoordde koningin Iuno als volgt:
'Laat dat maar over aan mij. Let op, nu zal ik kort schetsen,
|
confieri possit, paucis (aduerte) docebo.
Venatum Aeneas unaque miserrima Dido
in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus
extulerit Titan radiisque retexerit orbem.
His ego nigrantem commixta grandine nimbum,
|
120 |
op welke wijze dit zijn beslag krijgen kan.
Aeneas en de ongelukkige Dido gaan jagen
en trekken het bos in zodra morgen de zon opgaat
en de aarde onthult met zijn stralen.
Terwijl de jagertroep bezig is het jachtterrein af te zetten,
|
dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,
desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.
Diffugient comites et nocte tegentur opaca:
speluncam Dido dux et Troianus eandem
deuenient. Adero et, tua si mihi certa uoluntas,
|
125 |
ga ik een donderwolk met hagel leegstorten op hen
heel het zwerk zal ik met donder doen dreunen.
Dan vlucht heel de troep uit elkaar en wordt met een donker duister bedekt:
Dido en de leider uit Troje zullen in dezelfde grot elkaar treffen.
Ik zal er zijn en, als jouw wens voor mij vast staat,
|
conubio iungam stabili propriamque dicabo.
Hic hymenaeus erit.' Non aduersata petenti
adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.
|
|
dan zal ik hen in een verbond samenbrengen en haar tot de zijne bezegelen
Dat houdt een echte bruiloft in'. Zonder aarzelen stemt Venus in
met haar wens en lacht om dit listige plan.
|
|
|
|
Aeneis 4, 129 - 295
|
|
De jacht; Aeneas door de goden vermaand.
|
- Oceanum interea surgens Aurora reliquit.
It portis iubare exorto delecta iuventus;
|
130
|
- Intussen kwam Aurora op uit de oceaan en in de schuchtere zonneglans
stroomde een uitgelezen manschap de poorten uit
|
retia rara, plagae, lato uenabula ferro,
Massylique ruunt equites et odora canum uis.
Reginam thalamo cunctantem ad limina primi
Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro
stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.
|
135 |
met wijdmazige netten, jachtnetten, jachtsprieten met brede, ijzeren punt,
Afrikaanse ruiters en honden met scherpe reuk.
Hun koningin, die nog aarzelt in haar boudoir, wachten
de voornaamste Puniërs op aan de uitgang, en prachtig in purper en goud
staat haar klepper te wachten en kauwt woest op zijn schuimend toom.
|
Tandem progreditur magna stipante caterua
Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;
cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,
aurea purpuream subnectit fibula uestem.
Nec non et Phrygii comites et laetus Iulus
|
140 |
Eindelijk treedt ze naar buiten, omstuwd door een dichte drom
gehuld in een mantel uit Sidon met een rand van borduursel;
zij draagt een pijlkoker van goud, door goud wordt haar haar samengehouden,
en een gouden spang houdt haar purperen kleed vast.
En daar komen ook haar Phrygische vrienden en de opgetogen Iulus.
|
incedunt. Ipse ante alios pulcherrimus omnis
infert se socium Aeneas atque agmina iungit.
Qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta
deserit ac Delum maternam inuisit Apollo
instauratque choros, mixtique altaria circum
|
145 |
Zelf, mooier dan alle anderen, voegt Aeneas zich bij haar
en voegt de groepen metgezellen samen.
Zoals wanneer Apollo het winterse Lycië en de stromen
van de Xanthus verlaat en zijn bakermat Delus weer opzoekt
en de koorleden rangschikt, en rond de altaren dooreen
|
Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;
ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem
fronde premit crinem fingens atque implicat auro,
tela sonant umeris: haud illo segnior ibat
Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.
|
150 |
Kretensers en Dryopen en beschilderde Agathyrsen tot hem bidden;
hij daalt af van de kammen van de Cynthus en bedekt zijn golvende haardos
met vers loof en siert en omwindt het met goud,
zijn wapens rammelen om zijn schouders: niet minder waardig dan hij
schreed Aeneas, eenzelfde glans straalde van zijn gezicht.
|
- Postquam altos uentum in montis atque inuia lustra,
ecce ferae saxi deiectae uertice caprae
decurrere iugis; alia de parte patentis
transmittunt cursu campos atque agmina cerui
puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt.
|
155 |
- Toen ze gekomen waren in hoog gebergte en slecht toegankelijke wouden,
zie, daar sprongen woeste geiten van de top van de rotsen
en renden van de kammen het dal in; aan een andere kant
doorkruisen herten in draf weidse velden en dringen in roedels,
stof dwarrelt op door hun vlucht bij het verlaten der bergen.
|
At puer Ascanius mediis in uallibus acri
gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,
spumantemque dari pecora inter inertia uotis
optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem.
- Interea magno misceri murmure caelum
|
160 |
Maar de jongen Ascanius heeft, midden in het dal, plezier
in zijn vurige paard en galoppeert nu eens deze, dan weer die groep voorbij,
en hij wenst dat een schuimbekkend zwijn op zal duiken tussen het rustige wild,
of een rossige leeuw zal afdalen uit het gebergte.
- Intussen begint de lucht onder luid gerommel te betrekken,
|
incipit, insequitur commixta grandine nimbus,
et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus
Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros
tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.
Speluncam Dido dux et Troianus eandem
|
165 |
er volgt een stortbui, met hagel gemengd,
en de Tyrische vrienden, de manschap uit Troje en ook
de Dardaanse kleinzoon van Venus gaan angstig op zoek naar een schuilplaats,
waar ook te vinden in het gebied,van de bergen kolken reeds stromen neer.
Dido en de Trojaanse leider komen terecht in dezelfde grot.
|
deueniunt. Prima et Tellus et pronuba Iuno
dant signum; fulsere ignes et conscius aether
conubiis summoque ulularunt uertice Nymphae.
Ille dies primus leti primusque malorum
causa fuit; neque enim specie famaue mouetur
|
170 |
Eerst geven Tellus en Iuno, godin van het huwelijk
een teken: bliksems flikkeren, ook de aether, getuige bij het verbond,
en op de bergtop juichen de nimfen.
Die dag was de eerste van de dood en de eerste aanzet tot een serie ellende,
want niets meer trekt Dido zich aan van fatsoen of reputatie
|
nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:
coniugium uocat, hoc praetexit nomine culpam.
- Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,
Fama, malum qua non aliud uelocius ullum:
mobilitate uiget uirisque adquirit eundo,
|
175 |
en zij denkt ook niet meer aan liefde in het geheim:
zij noemt het een huwelijk, met deze aanduiding camoufleert zij haar schuld.
- Meteen trekt Fama door de grote steden van Libië,
Fama, het snelste kwaad dat bestaat:
sterk door haar snelheid wint ze onderweg nog aan impact,
|
parua metu primo, mox sese attollit in auras
ingrediturque solo et caput inter nubila condit.
Illam Terra parens ira inritata deorum
extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem
progenuit pedibus celerem et pernicibus alis,
|
180 |
eerst nog klein door haar schuchterheid, verheft ze zich daarna hemelhoog
en loopt op de grond met haar kop verstopt in de wolken.
Moeder aarde bracht haar voort, ontstoken in woede op de goden,
haar laatste, zoals verluidt, een zus voor Coeus en Enceladus,
rap ter been en met verderfbrengende vleugels,
|
monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,
tot uigiles oculi subter (mirabile dictu),
tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.
Nocte uolat caeli medio terraeque per umbram
stridens, nec dulci declinat lumina somno;
|
185 |
een griezelig monster, reusachtig; zoveel veren als ze aan haar lichaam heeft
zoveel waakzame oogjes zitten daaronder (wonderlijk om het te beschrijven),
en evenveel tongen, ze kletst met evenveel monden, spitst evenveel oren.
's Nachts vliegt zij door het donker tussen hemel en aarde
met gesuis, maar nooit sluit zij haar ogen voor een zoete slaap;
|
luce sedet custos aut summi culmine tecti
turribus aut altis, et magnas territat urbes,
tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri.
Haec tum multiplici populos sermone replebat
gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:
|
190 |
bij daglicht zit ze als wachter op de hoogste nok van een dak
of een hoge toren en terroriseert de machtige steden,
een even hardnekkige bode van verzonnen kwaad als van waarheid.
Deze Fama blies toen het volk allerlei praat in,
verlekkerd, en verkondigde gelijkelijk feiten en fictie:
|
uenisse Aenean Troiano sanguine cretum,
cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido;
nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere
regnorum immemores turpique cupidine captos.
Haec passim dea foeda uirum diffundit in ora.
|
195 |
er was iemand gekomen, afkomstig uit Troje, ene Aeneas,
met wie de mooie Dido zich verwaardigde het aan te leggen;
nu vertroetelden ze elkaar in de wintertijd, wat lang al,
zonder zorg om hun rijk, in de ban van een schandelijke wellust.
Dit verspreidt de abjecte godin in de monden der mensen.
|
Protinus ad regem cursus detorquet Iarban
incenditque animum dictis atque aggerat iras.
- Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha
templa Ioui centum latis immania regnis,
centum aras posuit uigilemque sacrauerat ignem,
|
200 |
Dan richt zij haar vlucht nog verder naar koning Iarbas
en zet met haar praatjes zijn gemoed in brand en verergert zijn woede.
- Deze, de zoon van Hammon en een verkrachte Garamantische nimf
heeft honderd geweldige tempels gebouwd voor Juppiter in z'n reusachtige rijk,
en honderd altaren opgericht en had een vuur gewijd
|
excubias diuum aeternas, pecudumque cruore
pingue solum et uariis florentia limina sertis.
Isque amens animi et rumore accensus amaro
dicitur ante aras media inter numina diuum
multa Iouem manibus supplex orasse supinis:
|
205 |
als eeuwigdurende waakvlam voor de godheid, met bloed van offerdieren
was de grond doordrenkt en de deuren waren gesierd met allerlei kransen.
Deze heeft, buiten zinnen van toorn en opgehitst door het bittere gerucht,
zegt men, voor de altaren, midden tussen de goddelijke machten
luid als smekeling tot Iuppiter gebeden, zijn handen ten hemel:
|
'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis
gens epulata toris Lenaeum libat honorem,
aspicis haec? An te, genitor, cum fulmina torques
nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes
terrificant animos et inania murmura miscent?
|
210 |
'Almachtige Juppiter, tot wiens eer nu het Maurusische volk
op aanligbedden met kostbaar borduursel offermaaltijden aanricht en wijn plengt,
kunt gij dit aanzien? Beven wij, onze vader, voor niets
als gij uw bliksems slingert, en jagen slechts door het toeval in de wolken geleide
lichtflitsen ons angst aan en dondert loos gerommel?
|
Femina, quae nostris errans in finibus urbem
exiguam pretio posuit, cui litus arandum
cuique loci leges dedimus, conubia nostra
reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.
Et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu,
|
215 |
Die vrouw, die op haar zwerftocht in ons gebied een stadje gebouwd heeft
voor een appel en een ei, aan wie wij een kuststrook ter bewerking afstonden
en het recht om de wet daar te stellen, wees eerst een huwelijk met mij af
maar heeft nu wel Aeneas als heerser haar rijk binnengehaald.
En nu maakt die Paris zich, met zijn verwijfde gevolg,
|
Maeonia mentum mitra crinemque madentem
subnexus, rapto potitur: nos munera templis
quippe tuis ferimus famamque fouemus inanem.'
- Talibus orantem dictis arasque tenentem
audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit
|
220 |
zijn kin en pommadehaar verstopt in een Maeonische mitra
op zijn beurt meester van haar buit: wij brengen dus onze giften
voor uw tempels vergeefs en koesteren een loze religie'.
- Met dergelijke woorden, zijn hand aan het altaar, deed hij zijn beden,
en de Almachtige geeft hem gehoor: hij wendt zijn ogen naar de stad
|
regia et oblitos famae melioris amantis.
Tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:
'Vade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis
Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc
exspectat fatisque datas non respicit urbes,
|
225 | >
van de koningin en de geliefden die hun hogere roeping vergeten.
Dan richt hij zich tot Mercurius en geeft hem deze opdracht:
'Welaan, ga, mijn zoon, roep de Westenwind op en glijd heen op je vleugels
en spreek de Dardaanse aanvoerder toe, die nu in het Tyrische Karthago
blijft steken en zich niets meer aantrekt van de stad die het lot hem toewees,
|
adloquere et celeris defer mea dicta per auras.
Non illum nobis genetrix pulcherrima talem
promisit Graiumque ideo bis uindicat armis;
sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem
Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri
|
230 |
breng hem mijn woorden door de snelle lucht over.
Niet als zo iemand spiegelde hem zijn zeer mooie moeder ons voor
en redde hem daarom tot twee maal toe voor het wapengeweld van de Grieken;
maar opdat hij koning zou worden over het machtzwangere, briesende Italia,
en een volk zou vormen uit het verheven bloed van Teucer,
|
proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.
Si nulla accendit tantarum gloria rerum
nec super ipse sua molitur laude laborem,
Ascanione pater Romanas inuidet arces?
Quid struit? Aut qua spe inimica in gente moratur
|
235 |
en heel de wereld onder zijn gezag zou brengen.
Als geen enkele roem van zodanig kaliber hem aanspoort
en hij zich ook niet moeite getroost om zijn eigen waardering,
misgunt hij dan als vader aan Ascanius de burchten van Rome?
Wat is zijn plan? Of met welke hoop blijft hij hangen bij een vijandelijk volk
|
nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua?
Nauiget! Haec summa est, hic nostri nuntius esto.'
- Dixerat. Ille patris magni parere parabat
imperio; et primum pedibus talaria nectit
aurea, quae sublimem alis siue aequora supra
|
240 |
zonder te denken aan zijn Ausonische volk en de Lavinische akkers?
Laat hij scheep gaan! Dit is de kern, dit moet de boodschap van ons zijn'.
Dat waren zijn woorden. Hij bereidde zich voor de opdracht
van zijn grote vader uit te voeren: eerst bond hij zich onder de voeten
de gouden sandalen, die hem met hun vleugels hoog door de lucht,
|
seu terram rapido pariter cum flamine portant.
Tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco
pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,
dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.
Illa fretus agit uentos et turbida tranat
|
245 |
ofwel boven het zeevlak of boven het land voeren als een zucht van de wind.
Toen nam hij zijn staf: daarmee roept hij de bleke schimmen op uit de dood
anderen begeleidt hij ermee tot diep in de Tartarus,
hij geeft en ontneemt er de slaap mee en ontsluit de ogen in de dood.
Daarop vertrouwend stuurt hij de wind en doorklieft ongedurige wolken.
|
nubila. Iamque uolans apicem et latera ardua cernit
Atlantis duri caelum qui uertice fulcit,
Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris
piniferum caput et uento pulsatur et imbri,
nix umeros infusa tegit, tum flumina mento
|
250 |
En reeds ziet hij, vliegend, de top en brede flanken
van stoere Atlas, die de hemel draagt op zijn kruin,
Atlas, wiens pijnboomdragende hoofd constant omkranst is
met donkere wolken en door wind en regen geteisterd wordt,
een sneeuwdek ligt over zijn schouders, rivieren storten neer
|
praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.
Hic primum paribus nitens Cyllenius alis
constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas
misit aui similis, quae circum litora, circum
piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta.
|
255 |
van de kin van de grijsaard, en stijf van de vorst staat zijn ruige baard.
Hier houdt de Cylleniër, glanzend, met gelijke wiekslag,
halt; van hier duikt hij, hals over kop naar de golven,
een vogel gelijk die bij kusten vlak langs de zee vliegt,
laag in de omgeving van visrijke klippen.
|
haud aliter terras inter caelumque uolabat
litus harenosum ad Libyae, uentosque secabat
materno ueniens ab auo Cyllenia proles.
Ut primum alatis tetigit magalia plantis,
Aenean fundantem arces ac tecta nouantem
|
260 |
juist zo vloog tussen het land en de zee
naar het strand van Libië, en sneed door de winden,
komend van zijn moeders vader, de Cyllenische kleinzoon.
Zodra hij met zijn gevleugelde voeten de kom van de stad had bereikt,
zag hij Aeneas bezig met het bouwen van burchten en nieuwbouw.
|
conspicit. Atque illi stellatus iaspide fulua
ensis erat Tyrioque ardebat murice laena
demissa ex umeris, diues quae munera Dido
fecerat, et tenui telas discreuerat auro.
Continuo inuadit: 'Tu nunc Karthaginis altae
|
265 |
En deze droeg een zwaard, bezaaid met rossige jaspis
en een mantel, opvlammend door Tyrisch purper,
hing af van zijn schouders, geschenken vervaardigd door Dido,
en de weefsels had zij doorwerkt met fijn gouddraad.
Terstond sprak hij hem aan: 'Leg jij nu van het machtige Karthago
|
fundamenta locas pulchramque uxorius urbem
exstruis? Heu, regni rerumque oblite tuarum!
Ipse deum tibi me claro demittit Olympo
regnator, caelum et terras qui numine torquet,
ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:
|
270 |
de grondslag en bouw je, pantoffelheld, een pracht van een stad?
Ach, je bent dus je eigen koninkrijk en heerschappij vergeten!
Vanaf de heldere Olympus zendt mij jou de heerser zelf over de goden,
hij, die hemel en aarde met goddelijke macht bestuurt,
draagt zelf op deze bevelen door de lucht over te brengen:
|
Quid struis? Aut qua spe Libycis teris otia terris?
Si te nulla mouet tantarum gloria rerum
[nec super ipse tua moliris laude laborem,]
Ascanium surgentem et spes heredis Iuli
respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus
|
275 |
Wat ben je toch van plan? Met welke hoop verdoe je je tijd in dit Libysche land?
Als geen enkel verlangen naar de roem van zo grote omvang je prikkelt,
[en je je niet druk maakt om je eigen faam],
bekommer je dan om de opgroeiende Ascanius en de toekomst van Iulus,
je erfgenaam, aan wie de macht over Italië en het Romeinse land toekomt'.
|
debetur.' Tali Cyllenius ore locutus
mortalis uisus medio sermone reliquit
et procul in tenuem ex oculis euanuit auram.
- At uero Aeneas aspectu obmutuit amens,
arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.
|
280 |
Toen de Cylleniër zo had gesproken
verliet hij abrupt, nog tijdens zijn woorden, het zicht van de sterveling
en verdween uit zijn ogen in de ijle lucht in de verte.
- Echter Aeneas, verdwaasd door de aanblik, bleef met stomheid geslagen,
zijn haren door schrik overeind, zijn stem stokte in zijn keel.
|
Ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,
attonitus tanto monitu imperioque deorum.
Heu quid agat? Quo nunc reginam ambire furentem
audeat adfatu? Quae prima exordia sumat?
Atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc
|
285 |
Vurig verlangt hij te verdwijnen en het gastvrije land te verlaten,
perplex door de zo duidelijke vermaning en het bevel van de goden.
Wee, wat moet hij doen? Met welke woorden zal hij
de hartstochtelijke vorstin durven benaderen? Wat moet hij beginnen?
En nu eens neigt hij met zijn hart naar de ene, dan weer naar de andere kant,
|
in partisque rapit uarias perque omnia uersat.
Haec alternanti potior sententia uisa est:
Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum,
classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,
arma parent et quae rebus sit causa nouandis
|
290 |
hij wendt zich van hot naar haar en laat alle mogelijkheden passeren.
Dit besluit lijkt hem per saldo dan toch maar het beste:
hij roept Mnestheus bij zich, Sergestus en de stoere Serestus,
zij moeten in stilte de vloot optuigen en de vrienden verzamelen op de kust,
zorgen voor alle gerei maar de reden voor dit nieuwe optreden
|
dissimulent; sese interea, quando optima Dido
nesciat et tantos rumpi non speret amores,
temptaturum aditus et quae mollissima fandi
tempora, quis rebus dexter modus. Ocius omnes
imperio laeti parent et iussa facessunt.
|
295 |
verbergen; hij zal dan intussen proberen de voortreffelijke Dido te spreken,
nu ze nog nergens van weet noch vermoedt dat zo'n innige liefde
op afbreken staat,en welk moment het geschiktst is voor een bekentenis
en zien welke draai hij aan de situatie kan geven. Verheugd
gehoorzamen allen zijn bevel en voeren zijn opdrachten uit.
|
|
|
|
Aeneis 4, 296 - 449
|
|
Aeneas: wat nu? |
- At regina dolos (quis fallere possit amantem?)
praesensit, motusque excepit prima futuros
omnia tuta timens. Eadem impia Fama furenti
detulit armari classem cursumque parari.
Saeuit inops animi totamque incensa per urbem
|
300 |
- Maar de vorstin (wie zou een geliefde kunnen misleiden?) doorzag
het gedraai en vernam als eerste de komende verandering,
toch al beducht bij de opvallende rust. Dezelfde tomeloze Fama
meldde haar in haar hartstocht dat de vloot voor de afvaart klaar gemaakt werd.
Radeloos vliegt ze op en laaiend doorkruist ze de stad
|
bacchatur, qualis commotis excita sacris
Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho
orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.
Tandem his Aenean compellat uocibus ultro:
'Dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum
|
305 |
als een bacchante wanneer die wordt opgewekt door de riten
en aangehitst door de tweejaarlijkse Bacchus-orgie
waarbij de Cithaeron weergalmt van het geroep.
Tenslotte spreekt ze uit eigen beweging Aeneas maar aan:
'Hoopte je werkelijk, trouweloze, een zo groot onrecht te kunnen
|
posse nefas tacitusque mea decedere terra?
Nec te noster amor nec te data dextera quondam
nec moritura tenet crudeli funere Dido?
Quin etiam hiberno moliri sidere classem
et mediis properas Aquilonibus ire per altum,
|
310 |
verheimelijken en stil uit mijn land te kunnen vertrekken?
Houdt noch onze liefde, noch de eens gegeven belofte,
noch mijn wisse dood in een wreed overlijden jou hier?
Ja, haast je je zelfs om midden in de winter
en onder Noorderstormen je vloot de zee op te sturen,
|
crudelis? Quid, si non arua aliena domosque
ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,
Troia per undosum peteretur classibus aequor?
Mene fugis? Per ego has lacrimas dextramque tuam te
(quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui),
|
315 |
meedogenloze? Zou je, als je niet op weg was naar een vreemd land
en een onbekende woonplaats en Troje nog bestond in zijn oude glorie,
naar dat Troje met je vloot ook op weg gaan over zo'n onstuimige zee?
Ontvlucht je mij soms? Bij deze mijn tranen en de door jou gedane belofte,
(want niets anders heb ik mij, rampzalige, nog overgelaten),
|
per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,
si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam
dulce meum, miserere domus labentis et istam,
oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.
Te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni
|
320 |
bij ons verbond van een huwelijk in wording, bid ik je,
als ik je ooit aan mij verplicht heb, of je ooit ter wille geweest ben,
heb dan deernis met mijn huis, nu het wankelt, en
als er nog plaats is voor beden, verander je verwerpelijke plan.
Om jou leeft nu haat bij de Libische volken en de heersers
|
odere, infensi Tyrii; te propter eundem
exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,
fama prior. Cui me moribundam deseris hospes
(hoc solum nomen quoniam de coniuge restat)?
Quid moror? An mea Pygmalion dum moenia frater
|
325 |
van de Nomaden, zijn de Tyriërs gehaat; ook al om jou
is geschonden mijn eer en vroegere faam, waarmee alleen al ik
hemelhoog reikte. Als prooi om te doden door wie laat je me achter,
gast (want slechts deze titel rest je nog van het 'echtgenoot')?
Waar wacht ik nog op? Tot Pygmalion, mijn broer, mijn stad
|
destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?
Saltem si qua mihi de te suscepta fuisset
ante fugam suboles, si quis mihi paruulus aula
luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,
non equidem omnino capta ac deserta uiderer.'
|
330 |
komt verwoesten of de Gaetuliër Iarbas mij als zijn slavin met zich mee voert?
Als ik tenminste van jou vóór je vlucht een kind
had mogen ontvangen, als aan mijn hof een kleine Aeneas zou spelen,
die mij dan nog in zijn gezicht een herinnering aan jou bood,
dan zou ik stellig niet helemaal bedrogen en in de steek gelaten schijnen'.
|
- Dixerat. Ille Iouis monitis immota tenebat
lumina et obnixus curam sub corde premebat.
Tandem pauca refert: 'Ego te, quae plurima fando
enumerare uales, numquam, regina, negabo
promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae
|
335 |
- Dat waren haar woorden. Hij, door Juppiters vermaning,
keek star voor zich uit en onderdrukte met moeite zijn gevoelens.
Tenslotte gaf hij dit slechts ten antwoord: 'Nooit zal ik, koningin,
ontkennen al wat jij aan weldaden opsommen kunt,
en nooit zal ik met spijt terugdenken aan Elissa,
|
dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.
Pro re pauca loquar. Neque ego hanc abscondere furto
speraui (ne finge) fugam, nec coniugis umquam
praetendi taedas aut haec in foedera ueni.
Me si fata meis paterentur ducere uitam
|
340 |
zolang ik mijzelf bewust ben en mijn geest nog mijn leden beheerst.
Kort zal ik mijn plan verklaren. Niet was ik van plan [denk dat niet]
deze aftocht heimelijk te verbergen, maar ook heb ik nooit
een trouwplan geveinsd of was ik op zo'n verbond uit.
Als het lot mij zou toestaan mijn leven te leiden
|
auspiciis et sponte mea componere curas,
urbem Troianam primum dulcisque meorum
reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,
et recidiua manu posuissem Pergama uictis.
Sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,
|
345 |
naar mijn wens en naar eigen inzicht mijn doelen te stellen,
ik zou vóór alles in Troje wonen met zorg voor de dierbare resten der mijnen,
dan zou het hoge paleis van Priamus nog in stand zijn,
en zou ik opnieuw een Pergama gebouwd hebben voor de verslagenen.
Maar nu heeft Apollo van Grynium en zijn orakel in Lycië
|
Italiam Lyciae iussere capessere sortes;
hic amor, haec patria est. Si te Karthaginis arces
Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,
quae tandem Ausonia Teucros considere terra
inuidia est? Et nos fas extera quaerere regna.
|
350 |
opdracht gegeven het grote Italia op te zoeken;
daar ligt mijn hartstocht, dat is mijn vaderland. Als jou, een Phoenicische,
de aanblik van deze Karthaagse burcht en een stad in Libye vasthoudt,
waarom misgun je ons, Teucriërs, dan ons te vestigen in
het Ausonische land? Ook wij mogen toch een rijk zoeken in het buitenland.
|
Me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris
nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,
admonet in somnis et turbida terret imago;
me puer Ascanius capitisque iniuria cari,
quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus aruis.
|
355 |
Telkens als de nacht met vochtige duisternis de aarde bedekt
en fonkelend de sterren oplichten, vermaant mij het schokkende beeld
van mijn vader Ascanius in mijn dromen en jaagt mij dan schrik aan;
ook kwelt mij mijn zoontje Ascanius en het onrecht aan zijn dierbaar persoon,
want ik ontroof hem het Avondland-rijk en het land, beschikt door het lot.
|
Nunc etiam interpres diuum Ioue missus ab ipso
(testor utrumque caput) celeris mandata per auras
detulit: ipse deum manifesto in lumine uidi
intrantem muros uocemque his auribus hausi.
Desine meque tuis incendere teque querelis;
|
360 |
Nu bracht mij ook nog de bode der goden, gezonden door Jupiter zelf,
(dat zweer ik bij ons beider hoofd) zijn bevel over door ijle luchten:
zelf zag ik de god, verschenen in glans, de stad binnenkomen
en hoorde zijn stem met deze, mijn oren.
Houd op mij én jou met klachten te kwellen;
|
Italiam non sponte sequor.'
- Talia dicentem iamdudum auersa tuetur
huc illuc uoluens oculos totumque pererrat
luminibus tacitis et sic accensa profatur:
'Nec tibi diua parens generis nec Dardanus auctor,
|
365 |
niet uit eigen keus ga ik naar Italië op weg'.
- Terwijl hij dit zei bekeek zij hem lang al met schampere blik,
haar ogen wendend van links naar rechts peilde ze heel zijn gestalte,
zwijgend kijkend, en sprak tenslotte exploderend:
'Jij hebt geen godin als moeder, Dardanus is niet je stamvader,
|
perfide, sed duris genuit te cautibus horrens
Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.
Nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reseruo?
Num fletu ingemuit nostro? Num lumina flexit?
Numlacrimas uictus dedit aut miseratus amantem est?
|
370 |
trouweloze, maar de huiveringwekkende Caucasus met zijn harde rotsen
heeft jou gebaard en Hyrcanische tijgers jou gezoogd.
Waarom zou ik nog veinzen of me sparen voor ernstiger grieven?
Zuchtte hij soms bij ons klagen? Sloeg hij zijn ogen neer?
Huilde hij, overmand, toonde hij met zijn geliefde erbarmen?
|
Quae quibus anteferam? Iam iam nec maxima Iuno
nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.
Nusquam tuta fides. Eiectum litore, egentem
excepi et regni demens in parte locaui.
Amissam classem, socios a morte reduxi
|
375 |
Wat grievender kan ik bedenken dan dit? Niet kan dit de machtige Iuno,
maar ook de Saturnische vader niet gelaten aanschouwen.
Nergens is vertrouwen nog veilig. Ik redde hem, aangespoeld op de kust,
van alles berooid en ik, dwaze, gaf hem deel aan de macht.
Ik redde zijn vloot die vergaan was, zijn vrienden,
|
(heu furiis incensa feror!): nunc augur Apollo,
nunc Lyciae sortes, nunc et Ioue missus ab ipso
interpres diuum fert horrida iussa per auras.
Scilicet is superis labor est, ea cura quietos
sollicitat. Neque te teneo neque dicta refello:
|
380 |
(ach, bezeten word ik van woede!): nu brengt de ziener Apollo,
nu ook het Lycisch orakel, nu ook nog een bode van Iuppiter zelf
die vreselijke opdracht der goden de lucht door.
Natuurlijk is dit een taak voor de goden, die zorg kwelt
de zorgelozen. Nee, ik houd je niet tegen, weerleg niet je woorden:
|
i, sequere Italiam uentis, pete regna per undas.
Spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,
supplicia hausurum scopulis et nomine Dido
saepe uocaturum. Sequar atris ignibus absens
et, cum frigida mors anima seduxerit artus,
|
385 |
ga weg, zeil naar Italia door de winden, zoek je rijk over het water.
Maar, als goddelijke macht nog iets kan, hoop ik dat je rijkelijk zult boeten
op klippen en dan vaak Dido bij naam zult roepen.
Ik zal je van verre vervolgen in donkere gloed
en, als de kille dood mijn leden scheidt van mijn geest,
|
omnibus umbra locis adero. Dabis, improbe, poenas.
Audiam et haec Manis ueniet mihi fama sub imos.'
His medium dictis sermonem abrumpit et auras
aegra fugit seque ex oculis auertit et aufert,
linquens multa metu cunctantem et multa parantem
|
390 |
zal ik als schim je overal bezoeken. Boeten zul je, sujet.
En ik zal het horen: ook in de onderwereld dringt toch dit nieuws door!'
- Dan breekt ze middenin af en ontvlucht in liefdesverdriet nu het daglicht,
en onttrekt zich aan toeschouwers, rent weg,
en laat hem achter: vol angst in een aarzeling wil hij veel nog uitspreken.
|
dicere. Suscipiunt famulae conlapsaque membra
marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.
- At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem
solando cupit et dictis auertere curas,
multa gemens magnoque animum labefactus amore
|
395 |
Dienaressen vangen haar op, en, als zij in onmacht valt,
brengen ze haar naar haar marmeren kamer, leggen haar op haar bed neer.
- Maar de plichtsgetrouwe Aeneas, ook al wil hij
de treurende troosten en met woorden haar zorgen verdrijven,
zucht diep, want zijn hart is gaan wankelen door sterke liefde,
|
iussa tamen diuum exsequitur classemque reuisit.
Tum uero Teucri incumbunt et litore celsas
deducunt toto nauis. Natat uncta carina,
frondentisque ferunt remos et robora siluis
infabricata fugae studio.
|
400 |
voert dan toch de godsopdracht uit en monstert de vloot.
Dan gaan de Teucers hard aan de slag en rollen de hoge schepen
langs de hele kust naar beneden. Daar dobberen de geteerde kielen,
en ze brengen roeiriemen met het loof er nog aan: vers hout uit de bossen,
nog ruw en onbewerkt door hun haast om te vluchten.
|
|
Migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:
ac uelut ingentem formicae farris aceruum
cum populant hiemis memores tectoque reponunt,
it nigrum campis agmen praedamque per herbas
conuectant calle angusto; pars grandia trudunt
|
405 |
Je had ze voor hun vertrek uit heel de stad kunnen zien stromen:
en zoals wanneer mieren een grote hoop koren plunderen,
bedacht op de winter, en het naar hun nest in veiligheid brengen,
er trekt een zwarte rij door het veld en ze slepen hun buit door het gras
langs een smal paadje; een deel duwt de grote korrels
|
|
obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt
castigantque moras, opere omnis semita feruet.
Quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus,
quosue dabas gemitus, cum litora feruere late
prospiceres arce ex summa, totumque videres
|
410 |
zich schrap zettend met hun schouders, anderen leiden de meute
en geven dralers ervan langs, heel het pad straalt van werklust.
Hoe, Dido, was het jou te moede, toen je dat zag,
welke klachten uitte je, toen je de de kust overal in rep en roer zag
vanaf de toren van je burcht, en je de hele zee
|
|
misceri ante oculos tantis clamoribus aequor!
Improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis!
Ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando
cogitur et supplex animos summittere amori,
ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.
|
415 |
zich vóór je ogen zag vullen met luid geschreeuw!
Vreselijke hartstocht, waartoe drijf je al niet de harten der mensen!
Ze verloor zich weer in tranen, werd weer gedrongen tot smeken
en als smekeling haar hart te onderwerpen aan liefdesbeklag,
om niet, nu ze ging sterven, ook maar iets onbeproefds te laten.
|
|
- 'Anna, uides toto properari litore circum:
undique conuenere; uocat iam carbasus auras,
puppibus et laeti nautae imposuere coronas.
Hunc ego si potui tantum sperare dolorem,
et perferre, soror, potero. Miserae hoc tamen unum
|
420 |
- 'Anna, je ziet toch de hele kust rondom vol mensen:
van overal stromen ze toe; reeds nodigt het zeil nu de winden,
en uitgelaten hangen de schippers aan de achtersteven kransen.
Als ik in staat was zo'n grote smart als deze te tarten,
dan zal ik, zus, hem ook kunnen dragen. Volbreng echter voor mij, ongelukkige,
|
|
exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille
te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;
sola uiri mollis aditus et tempora noras.
I, soror, atque hostem supplex adfare superbum:
Non ego cum Danais Troianam exscindere gentem
|
425 |
nog dit ene: want die trouweloze respecteerde alleen jou,
vertrouwde jou zelfs zijn geheime gedachten toe;
jij alleen kende de geschikte omstandigheden om die man te benaderen.
Ga, zus, en smeek als volgt tot deze arrogante vreemdeling:
Niet ik heb in Aulis gezworen met de Danaers het Trojaanse volk
|
|
Aulide iuraui classemue ad Pergama misi,
nec patris Anchisae cinerem manisue reuelli:
cur mea dicta negat duras demittere in auris?
Quo ruit? Extremum hoc miserae det munus amanti:
exspectet facilemque fugam uentosque ferentis.
|
430 |
uit te roeien en ik heb ook geen vloot naar Pergama gestuurd,
ook heb ik de as van zijn vader Anchises niet geschonden noch diens schim:
waarom weigert hij dan mijn woorden het oor te lenen?
Waarheen haast hij zich? Laat hij mij, zijn arme geliefde, een laatste wens nog
vervullen: dat hij een gunstige afvaart afwacht en voorspoedige winden.
|
|
Non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,
nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:
tempus inane peto, requiem spatiumque furori,
dum mea me uictam doceat fortuna dolere.
Extremam hanc oro ueniam (miserere sororis),
|
435 |
Niet meer vraag ik om de vroegere verbintenis, die hij verraden heeft,
of het opgeven van het mooie Latium en zijn koningschap daar:
maar slechts tijd vraag ik, rust en ruimte voor mijn kwelling,
totdat mijn lot me leert in mijn leed te berusten.
Deze allerlaatste gunst vraag ik slechts (heb medelijden met je zuster),
|
|
quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.'
- Talibus orabat, talisque miserrima fletus
fertque refertque soror. Sed nullis ille mouetur
fletibus aut uoces ullas tractabilis audit;
fata obstant placidasque uiri deus obstruit auris.
|
440 |
als hij me hierin verhoort, vergeld ik hem dat veelvoudig door mijn dood".
- Dit was haar bede, dergelijk gesmeek bracht de doodongelukkige
zuster keer op keer naar hem over. Maar nee, beroeren liet hij zich niet
door dit wenen, hij bleef ontoegankelijk voor welke woorden dan ook;
zijn lot hield hem tegen en de godheid maakte hem, anders toegankelijk, doof.
|
Ac uelut annoso ualidam cum robore quercum
Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc
eruere inter se certant; it stridor, et altae
consternunt terram concusso stipite frondes;
ipsa haeret scopulis et quantum uertice ad auras
|
445 |
En, als wanneer stormen uit de Alpen een eik, sterk door zijn jaren,
als om strijd nu eens hier-, dan weer daarheen proberen
te ontwortelen met hun geweld; hij kraakt al, en vanuit zijn kruin
regent het bladeren op de grond als zijn stam beeft en trilt;
maar hij houdt zich vast in de rotsen en zover als hij boven reikt in de lucht,
|
aetherias, tantum radice in Tartara tendit:
haud secus adsiduis hinc atque hinc uocibus heros
tunditur, et magno persentit pectore curas;
mens immota manet, lacrimae uoluuntur inanes.
|
|
even diep graaft zijn wortel tot ver in de Tartarus:
niet anders wordt onze held gegeseld door woorden van links en van rechts
en hij voelt tot diep in zijn hart deze kwelling;
maar onbewogen blijft zijn geest, slechts loze trannen vergiet hij.
|
|
|
|
Aeneis 4, 450 - 705
|
|
De wanhoop van Dido.
|
|
- Tum uero infelix fatis exterrita Dido
|
450 |
- Toen verlangde Dido, geschokt door haar lot, eerst recht naar de dood;
|
mortem orat; taedet caeli conuexa tueri.
Quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,
uidit, turicremis cum dona imponeret aris,
(horrendum dictu) latices nigrescere sacros
fusaque in obscenum se uertere uina cruorem;
|
455 |
zij walgt van de aanblik van de hemelkoepel.
Nog sterker zoekt zij een weg om haar voornemen te volvoeren
en haar leven te beëindigen, als zij, bij het plaatsen van offergaven
op het omwierookt altaar de drank zwart ziet worden (vreselijk om te zeggen),
en de uitgegoten wijn in zwart bloed ziet veranderen;
|
hoc uisum nulli, non ipsi effata sorori.
Praeterea fuit in tectis de marmore templum
coniugis antiqui, miro quod honore colebat,
uelleribus niueis et festa fronde reuinctum:
hinc exaudiri uoces et uerba uocantis
|
460 |
aan niemand vertelde ze wat ze hier zag, zelfs niet aan haar zuster.
Ook bevond zich in haar paleis een, bijzonder goed onderhouden
marmeren kapel, ter gedachtenis aan haar overleden echtgenoot,
versierd met sneeuwwitte linten en feestelijk loof:
vanhier meent ze stemmen te horen en klachten van haar man,
|
uisa uiri, nox cum terras obscura teneret,
solaque culminibus ferali carmine bubo
saepe queri et longas in fletum ducere uoces;
multaque praeterea uatum praedicta priorum
terribili monitu horrificant. Agit ipse furentem
|
465 |
die haar toeroept, wanneer de donkere nacht de aarde omhult
en alleen de uil met zijn akelige roep vanaf de daken
vaak klaagt en zijn langgerekte roep tot wenen aanzet;
voorts jagen veel voorspellingen van vroegere zieners haar schrik aan
met gruwelijke waarschuwingen. Een barbaarse Aeneas
|
in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui
sola sibi, semper longam incomitata uidetur
ire uiam et Tyrios deserta quaerere terra,
Eumenidum ueluti demens uidet agmina Pentheus
et solem geminum et duplices se ostendere Thebas,
|
470 |
jaagt zelf de onrustige op in haar slaap en altijd ziet ze zichzelf
overgelaten aan zichzelf, altijd zonder gevolg een lange weg gaan
en in onherbergzaam gebied naar Tyriërs zoeken,
zoals Pentheus in zijn verdwazing troepen Eumeniden ziet
opduiken en een dubbele zon en twee Thebes,
|
aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,
armatam facibus matrem et serpentibus atris
cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.
- Ergo ubi concepit furias euicta dolore
decreuitque mori, tempus secum ipsa modumque
|
475 |
of Agamemnons Orestes, voortgejaagd op het toneel,
wanneer hij vlucht voor zijn moeder met haar fakkels en
zwarte slangen en de wrekende Dirae posten bij de deur.
- Zodra ze derhalve, overmand door verdriet, tot vertwijfeling vervallen was
en besloten had te sterven, bepaalde ze bij zichzelf het wanneer en het hoe
|
exigit, et maestam dictis adgressa sororem
consilium uultu tegit ac spem fronte serenat:
'Inueni, germana, uiam (gratare sorori)
quae mihi reddat eum uel eo me soluat amantem.
Oceani finem iuxta solemque cadentem
|
480 |
en richtte zich tot haar verontruste zuster,
verhulde haar besluit met een kalm en rustig gezicht en veinsde nog hoop:
'Ik heb, zuster - wens je zuster geluk - een middel gevonden,
dat hem aan mij teruggeeft of mijn liefdeziek hart van hem losmaakt.
Aan de rand van de Oceaan in het westen
|
ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas
axem umero torquet stellis ardentibus aptum:
hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,
Hesperidum templi custos, epulasque draconi
quae dabat et sacros seruabat in arbore ramos,
|
485 |
ligt aan het eind een gebied van de Aethiopen, waar de reusachtige Atlas
de hemel op zijn schouder draait, bezaaid met lichtende sterren:
vandaar kwam me een priesteres van het Massylische volk,
in dienst van de tempel der Hesperiden; ze voert er de slang
en bewaakt aan de boom de heilige takken,
|
spargens umida mella soporiferumque papauer.
Haec se carminibus promittit soluere mentes
quas uelit, ast aliis duras immittere curas,
sistere aquam fluuiis et uertere sidera retro.
Nocturnosque mouet Manis: mugire uidebis
|
490 |
door het sprenkelen van vloeibare honing en slaapverwekkende papaver.
Deze beloofde elke geest met spreuken te bevrijden,
al naar haar wens, maar andere te bezwaren met zorgen,
water in de stroom tot stilstand te brengen en sterren om te doen keren.
Nachtelijke schimmen verdrijft ze: je zult onder je voeten
|
sub pedibus terram et descendere montibus ornos.
Testor, cara, deos et te, germana, tuumque
dulce caput, magicas inuitam accingier artis.
Tu secreta pyram tecto interiore sub auras
erige, et arma uiri thalamo quae fixa reliquit
|
495 |
de aarde zien loeien en van de bergen de essen zien afdalen.
Ik zweer bij de goden en jou, liefste zuster en je dierbare hoofd,
dat ik tegen mijn zin me verlaat op magische kunsten.
Richt heimelijk in het verborgene van het paleis in de open lucht
een branstapel op en leg daarop de wapens van die huichelachtige man
|
impius exuuiasque omnis lectumque iugalem,
quo perii, super imponas: abolere nefandi
cuncta uiri monimenta iuuat monstratque sacerdos.'
Haec effata silet, pallor simul occupat ora.
Non tamen Anna nouis praetexere funera sacris
|
500 |
die hij ophing in het slaapvertrek en daar achterliet; al zijn bewapening
maar ook het echtelijk bed, dat mijn ondergang werd: het is een vreugde
alle herinnering aan die goddeloze te verbranden, dat zegt ook de priesteres'.
Na deze woorden zwijgt ze en terstond verbleekt haar gezicht.
Toch: Anna gelooft niet dat haar zus een zelfdoding voorbereidt
|
germanam credit, nec tantos mente furores
concipit aut grauiora timet quam morte Sychaei.
Ergo iussa parat.
- At regina, pyra penetrali in sede sub auras
erecta ingenti taedis atque ilice secta,
|
505 |
met onbekende riten, en niet dat haar waanzin zo ver gaat
niet vreest ze erger onheil dan bij de dood van Sychaeus.
Dus voert ze de opdrachten uit.
- Maar de vorstin versiert, als de brandstapel in het peristylium van het paleis
hoog oprijst uit pijnboom en balken van eiken,
|
intenditque locum sertis et fronde coronat
funerea; super exuuias ensemque relictum
effigiemque toro locat haud ignara futuri.
Stant arae circum et crinis effusa sacerdos
ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque
|
510 |
deze plaats met kransen en hangt er grafkransen op;
daarop legt zij de uitrusting en het achtergelaten zwaard
en zijn afbeelding op een rustbed, wel wetend wat haar wacht.
Altaren staan er omheen en de priesteres, met loshangend haar,
roept drie maal honderd goden aan, de Erebus en Chaos
|
tergeminamque Hecaten, tria uirginis ora Dianae.
Sparserat et latices simulatos fontis Auerni,
falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis
pubentes herbae nigri cum lacte ueneni;
quaeritur et nascentis equi de fronte reuulsus
|
515 |
en Hecate in haar drie gedaanten, de drie vormen van de maagd Diana.
Ook sprenkelt zij water, zogenaamd uit Avernische bron,
en verzamelt kruiden, bij maanlicht gemaaid met sikkels van brons,
volgroeid en vol sap van zwart vergif;
zij zoekt ook een liefdesdrank, gewonnen van het voorhoofd van een veulen,
|
et matri praereptus amor.
Ipsa mola manibusque piis altaria iuxta
unum exuta pedem uinclis, in ueste recincta,
testatur moritura deos et conscia fati
sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis
|
520 |
ontroofd aan de merrie.
Zelf houdt zij, vóór het altaar het offermeel in haar zuivere handen,
één voet van haar sandaal losgemaakt, in loshangend gewaad,
bezweert in haar stervensuur goden en sterren, op de hoogte van haar lot;
dan bidt zij de gerechtige en onverzoenlijke goddelijke macht,
|
curae numen habet iustumque memorque, precatur.
- Nox erat et placidum carpebant fessa soporem
corpora per terras, siluaeque et saeua quierant
aequora, cum medio uoluuntur sidera lapsu,
cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque uolucres,
|
525 |
die zich druk maakt om verliefden van wie de gevoelens niet worden beantwoord.
- Het was nacht en over het land genoten de vermoeide lichamen
een rustige slaap, ook de bossen en onrustige zeevlakten rustten,
terwijl de sterren midden in hun rondgang voortwentelden,
terwijl al het land zich hulde in stilte, de kudden en bonte vogels,
|
quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis
rura tenent, somno positae sub nocte silenti
- lenibant curas et corda oblita laborum -.
At non infelix animi Phoenissa, neque umquam
soluitur in somnos oculisue aut pectore noctem
|
530 |
en wat maar alom de wateren en het land, ruig van heesters,
bewoont, overmand door de slaap onder een nachtelijke stilte,
verlichtten hun zorgen en hun hart in een pauze van werken.
Maar niet Phoenissa in haar liefdesverdriet, nooit kan zij zich
ontspannen in slaap of nachtrust toelaten in haar hart:
|
accipit: ingeminant curae rursusque resurgens
saeuit amor magnoque irarum fluctuat aestu.
Sic adeo insistit secumque ita corde uolutat:
'En, quid ago? Rursusne procos inrisa priores
experiar, Nomadumque petam conubia supplex,
|
535 |
haar verdriet neemt slechts toe en als ze weer opstaat,
woedt weer haar hartstocht en kolkt hevig in onstuimige toorn.
Hierop raakt ze helemaal gefixeerd en dat laat haar niet meer met rust:
'Nou, wat moet ik nu doen? Kan ik nu nog, zonder lachwekkend te zijn,
mijn vroegere minnaars ontmoeten, met hangende pootjes teruggaan
|
quos ego sim totiens iam dedignata maritos?
Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum
iussa sequar? Quiane auxilio iuuat ante leuatos
et bene apud memores ueteris stat gratia facti?
Quis me autem, fac uelle, sinet ratibusue superbis
|
540 |
naar een Numidiër die ik zo vaak als echtgenoot afwees?
De Trojaanse schepen dan volgen en elke wenk van die Teukriërs?
Soms omdat ze me dankbaar zijn voor de hulp die ik bood
en ze me uit erkentelijkheid voor mijn weldaad gunstig gezind zijn?
Wie zal mij echter, als ik dat al wil, een afgewezene op zijn trotse schip
|
inuisam accipiet? Nescis heu, perdita, necdum
Laomedonteae sentis periuria gentis?
Quid tum? Sola fuga nautas comitabor ouantis?
an Tyriis omnique manu stipata meorum
inferar et, quos Sidonia uix urbe reuelli,
|
545 |
nog willen ontvangen? Weet je het niet? Ach, hulpeloze, heb je nog
geen ervaring genoeg met meineden van dat Laomedontische volk?
Wat verder? Zal ik alleen op mijn tocht me mengen onder brallend scheepsvolk,
of, omstuwd door de hele stoet van mijn Tyriërs,
op achtervolging gaan en zal ik hen, die ik amper nog uit Sidon
|
rursus agam pelago et uentis dare uela iubebo?
Quin morere ut merita es, ferroque auerte dolorem.
Tu lacrimis euicta meis, tu prima furentem
his, germana, malis oneras atque obicis hosti.
Non licuit thalami expertem sine crimine uitam
|
550 |
mee wist te krijgen, de zee weer op voeren en dwingen de zeilen te hijsen?
Sterf toch zoals je verdiend hebt: begraaf je smart in het zwaard.
Jij, zuster, aangedaan door mijn tranen, jij belastte mij het eerst
met dit leed en gaf mij prijs aan de vijand.
Niet mocht ik ongehuwd mijn leven zonder schuld leiden ,
|
degere more ferae, talis nec tangere curas;
non seruata fides cineri promissa Sychaeo.'
Tantos illa suo rumpebat pectore questus.
- Aeneas celsa in puppi iam certus eundi
carpebat somnos rebus iam rite paratis.
|
555 |
elk dier is beter af dan ik, en deze misère ontgaan;
niet heb ik de belofte gehouden die ik deed aan de as van Sychaeus'.
Zo luide klachten braken los uit haar hart.
- Aeneas echter, vastbesloten te gaan, probeerde nog wat te slapen
op het hoge achterdek, nu alles was voorbereid zoals moest.
|
Huic se forma dei uultu redeuntis eodem
obtulit in somnis rursusque ita uisa monere est,
omnia Mercurio similis, uocemque coloremque
et crinis flauos et membra decora iuuenta:
'Nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,
|
560 |
Aan hem vertoonde zich in zijn droom de verschijning van de god,
die in dezelfde gedaante terugkeerde met, naar bleek, dezelfde vermaning,
in alles gelijk aan Mercurius, in stem en in kleur,
met blonde haren en ledematen schitterend van jeugd:
'Zoon van godin, kun je in deze situatie rustig blijven slapen,
|
nec quae te circum stent deinde pericula cernis,
demens, nec Zephyros audis spirare secundos?
Illa dolos dirumque nefas in pectore uersat
certa mori, uariosque irarum concitat aestus.
Non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?
|
565 |
zie je niet welke gevaren je straks nog bedreigen,
dwaas, en hoor je de gunstige winden uit 't westen niet waaien?
Zij, met haar dood voor ogen, wikt listen in haar hart en vreselijk onheil,
en is belust op een branding van allerlei wraak.
Maak je niet dat je hier, zolang dat nog kan, heel snel weg komt?
|
Iam mare turbari trabibus saeuasque uidebis
conlucere faces, iam feruere litora flammis,
si te his attigerit terris Aurora morantem.
Heia age, rumpe moras. Varium et mutabile semper
femina.' Sic fatus nocti se immiscuit atrae.
|
570 |
Straks zul je onder schepen de zee zien schuimen en vijandige fakkels
opvlammen, de kusten van vlammen zien schitteren,
als in dit land Aurora je nog zal betrappen.
Kom, schiet op, actie! Je weet nooit wat je hebt aan een vrouw'.
Met deze woorden verdween hij in het nachtelijk duister.
|
- Tum uero Aeneas subitis exterritus umbris
corripit e somno corpus sociosque fatigat
praecipitis: 'Vigilate, uiri, et considite transtris;
soluite uela citi. Deus aethere missus ab alto
festinare fugam tortosque incidere funis
|
575 |
- Maar Aeneas, door de plotselinge beelden verschrikt,
sprong op uit zijn slaap en joeg zijn vrienden op met bevelen:
'Word wakker, mannen, en neem plaats op de roeibanken;
rol snel de zeilen uit. Een god, uit de hemel gezonden,
zet nu al wéér aan tot haast voor de vlucht en het kappen der trossen.
|
ecce iterum instimulat. Sequimur te, sancte deorum,
quisquis es, imperioque iterum paremus ouantes.
Adsis o placidusque iuues et sidera caelo
dextra feras.' Dixit uaginaque eripit ensem
fulmineum strictoque ferit retinacula ferro.
|
580 |
Wij geven gehoor aan u, heilige godheid,
wie gij ook bent, en gehoorzamen met instemming uw bevel.
Sta ons bij met uw hulp en breng gunstige sterren aan de hemel'.
Met deze woorden rukte hij zijn fonkelend zwaard uit de schede
en hakte met het getrokken zwaard het touwwerk door.
|
Idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;
litora deseruere, latet sub classibus aequor,
adnixi torquent spumas et caerula uerrunt.
- Et iam prima nouo spargebat lumine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
|
585 |
Eenzelfde geestdrift bevangt allen, zij pakken hun biezen en rennen;
de kust hebben ze al achtergelaten, de zee gaat schuil onder schepen,
verbeten omwoelen ze het water en scheren dan weer over het oppervlak.
- En dan begint Aurora, het saffraankleurig bed met Tithonus verlaten,
de aarde met ochtendlicht te besprenkelen.
|
Regina e speculis ut primam albescere lucem
uidit et aequatis classem procedere uelis,
litoraque et uacuos sensit sine remige portus,
terque quaterque manu pectus percussa decorum
flauentisque abscissa comas 'Pro Iuppiter! Ibit
|
590 |
Zodra de vorstin van haar uitkijkpost het eerste daglicht zag gloren
en de vloot weg zag varen, zeil aan zeil,
en merkte dat de kust leeg was en de haven, weg roeiers,
sloeg ze drie, ja vier maal met haar vuist op haar mooie borst,
sneed zich de blonde lokken van het hoofd en zei:
|
hic,' ait 'et nostris inluserit aduena regnis?
Non arma expedient totaque ex urbe sequentur,
diripientque rates alii naualibus? Ite,
ferte citi flammas, date tela, impellite remos!
Quid loquor?Aut ubi sum?Quae mentem insania mutat?
|
595 |
'Bij Juppiter! Zal deze vreemdeling wegkomen en ons rijk zo bespotten?
Zal men geen wapens grijpen en uit heel de stad achtervolgen,
zullen anderen geen schepen in zee brengen van de werf? Vooruit,
snel, brengt vuur aan! te wapen! aan de riemen!
Maar, wat is dit voor taal? Waar ben ik? Wat dwaasheid verbijstert mijn geest?
|
Infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?
Tum decuit, cum sceptra dabas. En dextra fidesque,
quem secum patrios aiunt portare penatis,
quem subiisse umeris confectum aetate parentem!
Non potui abreptum diuellere corpus et undis
|
600 |
Rampzalige Dido, raken je nu pas je goddeloze daden?
Toen had dat gepast, toen je hem macht aanbood. Weg die bezegelde trouw,
van wie men beweert dat hij de goden van zijn vaderland meevoert,
dat hij op zijn schouders zijn stokoude vader in veiligheid bracht!
Kon ik niet dat lijf grijpen, verscheuren en uitstrooien in zee?
|
spargere? Non socios, non ipsum absumere ferro
Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?
Verum anceps pugnae fuerat fortuna. Fuisset:
quem metui moritura? Faces in castra tulissem
implessemque foros flammis natumque patremque
|
605 |
Niet zijn vrienden, niet Ascanius zelf, met het zwaard afslachten
en op het bord van zijn vader voorzetten als maaltijd?
Wel was de afloop van de strijd dan nog hachelijk. Maar toch:
wie zou ik vrezen, in het zicht van de dood? Verbrand had ik het scheepskamp,
de schepen met vlammen bestookt en zoon met vader
|
cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.
Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,
tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,
nocturnisque Hecate triuiis ululata per urbes
et Dirae ultrices et di morientis Elissae,
|
610 |
en heel zijn geslacht uitgeroeid, mezelf daarop ook nog verbrand.
Zon, jij die al het handelen op aarde met je vlammen verlicht,
en jij, Juno, medeplichtige middelares bij dit liefdesdrama,
en Hecate, 's nachts op driesprongen met gejammer vereerd in de steden
en wraakgodinnen en hulpgoden van de stervende Elissa,
|
accipite haec, meritumque malis aduertite numen
et nostras audite preces. Si tangere portus
infandum caput ac terris adnare necesse est,
et sic fata Iouis poscunt, hic terminus haeret,
at bello audacis populi uexatus et armis,
|
615 |
aanhoor mij, en richt jullie verdiende macht op hulp in mijn ellende
en verhoor onze beden. Als het dit afschuwelijke wezen is beschoren
een haven te bereiken en aan land te komen,
en de beschikking van Juppiter dit vereist, dan blijft dat toch de grens,
want gekweld door een oorlog met een krijgshaftig volk,
|
finibus extorris, complexu auulsus Iuli
auxilium imploret uideatque indigna suorum
funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae
tradiderit, regno aut optata luce fruatur,
sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena.
|
620 |
verbannen uit zijn land, zonder de omhelzing van Iulus
zal hij om hulp smeken en een onwaardige dood van de zijnen beleven;
niet zal hij, ook al heeft hij zich overgegeven aan de condities
van een onbillijke vrede, de vrucht zien van koningschap en zo gewenst leven,
maar vóór die dag sneuvelen zonder graf in een zandvlakte.
|
Haec precor, hanc uocem extremam cum sanguine fundo.
Tum uos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum
exercete odiis, cinerique haec mittite nostro
munera. Nullus amor populis nec foedera sunto.
Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor
|
625 |
Dit is mijn bede, met deze laatste woorden stort ik mijn bloed uit.
Bestook dan, Tyriërs, met haat dit gebroed en alle toekomstige nazaat
en breng dit geschenk als offergave aan mijn as.
Geen enkele toenadering of verdrag mag de volken verbinden!
Sta op, wreker, uit ons gebeente, wie jij ook bent,
|
qui face Dardanios ferroque sequare colonos,
nunc, olim, quocumque dabunt se tempore uires.
Litora litoribus contraria, fluctibus undas
imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.'
- Haec ait, et partis animum uersabat in omnis,
|
630 |
die met vuur en zwaard de Dardaanse landverhuizers zult vervolgen,
nu of ooit, wanneer de krachten op sterkte zijn.
Kust zal dan staan tegenover kust, en zee tegen zee,
dat bid ik: zelf zullen zij vechten tegen hun kinderen.'
- Dit riep ze uit en haar geest zwierf naar alle kanten
|
inuisam quaerens quam primum abrumpere lucem.
Tum breuiter Barcen nutricem adfata Sychaei,
namque suam patria antiqua cinis ater habebat:
'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:
dic corpus properet fluuiali spargere lympha,
|
635 |
zoekend zo snel mogelijk haar levenslicht te doven.
Toen sprak ze nog enkele woorden tot Barce, Sychaeus' voedster,
(want haar eigen voedster lag begraven in haar vaderland):
'Haal zuster Anna hierheen, lieve voedster:
zeg haar snel haar lichaam te besprenkelen met stromend water,
|
et pecudes secum et monstrata piacula ducat.
Sic ueniat, tuque ipsa pia tege tempora uitta.
Sacra Ioui Stygio, quae rite incepta paraui,
perficere est animus finemque imponere curis
Dardaniique rogum capitis permittere flammae.'
|
640 |
en laat zij het offervee en de genoemde zoenoffers meebrengen.
Laat zij zo komen, en bedek jij je slapen met een offerband.
Ik ben van plan aan de Onderwereldgod de offers te brengen,
die ik volgens gebruik al begonnen ben, en een eind aan mijn ellende te maken
en de brandstapel van de Dardanerleider aan de vlammen toe te vertrouwen'.
|
Sic ait. Illa gradum studio celebrabat anili.
At trepida et coeptis immanibus effera Dido
sanguineam uoluens aciem, maculisque trementis
interfusa genas et pallida morte futura,
interiora domus inrumpit limina et altos
|
645 |
Aldus haar woorden. En zij ging op weg, in het tempo van haar ouderdom.
Maar Dido, gejaagd en buiten zichzelf, één been in haar graf,
stormt, rollend haar bloeddoorlopen ogen,
haar bevende wangen gevlekt, bleek van de naderende dood,
het binnenste van haar paleis in en beklimt
|
conscendit furibunda rogos ensemque recludit
Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.
Hic, postquam Iliacas uestis notumque cubile
conspexit, paulum lacrimis et mente morata
incubuitque toro dixitque nouissima uerba:
|
650 |
buiten zinnen het hout en trekt dan het zwaard
van Aeneas, zijn geschenk, niet gevraagd voor zo'n gebruik.
Dan, als zij de Trojaanse kleren en het vertrouwde rustbed ziet
draalt zij even met tranen en gemijmer
stort zich op het bed en en spreekt deze, haar laatste, woorden:
|
'Dulces exuuiae, dum fata deusque sinebat,
accipite hanc animam meque his exsoluite curis.
Vixi et quem dederat cursum Fortuna peregi,
et nunc magna mei sub terras ibit imago.
Urbem praeclaram statui, mea moenia uidi,
|
655 |
'Uitrusting, dierbaar zolang het lot en de godheid dat toestond,
neemt dit, mijn leven nu aan en verlos mij van mijn verdriet.
Mijn leven ligt achter mij en gedaan is de tocht die Fortuna mij gaf,
en nu zal mijn statige schim onder de aarde afdalen.
Een pracht van een stad heb ik gesticht, de muren ervan nog aanschouwd,
|
ulta uirum poenas inimico a fratre recepi,
felix, heu nimium felix, si litora tantum
numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.'
Dixit, et os impressa toro 'moriemur inultae,
sed moriamur' ait. 'sic, sic iuuat ire sub umbras.
|
660 |
gewroken heb ik mijn man door mijn broer en vijand te straffen,
gelukkig, ach al te gelukkig, als maar nooit die schepen
Dardaniërs onze kusten bereikt zouden hebben'.
Na deze woorden smoorde ze haar stem in het kussen: 'Ik sterf ongewroken,
maar toch verkies ik de dood. Zo, zo verkies ik het schimmenrijk binnen te gaan.
|
Hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto
Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.'
Dixerat, atque illam media inter talia ferro
conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore
spumantem sparsasque manus. It clamor ad alta
|
665 |
Ik hoop dat die wrede Dardaner vanaf zee met eigen ogen
dit vuur ziet en de tekens van mijn dood altijd met zich meedraagt'.
Na deze woorden zien haar helpsters haar onder het spreken
neervallen, getroffen door het zwaard, en het lemmet schuimen van bloed,
haar handen besmeurd. Geschreeuw stijgt op naar het hoge paleis:
|
atria: concussam bacchatur Fama per urbem.
Lamentis gemituque et femineo ululatu
tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether,
non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis
Carthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes
|
670 |
Fama raast rond in de geschokte stad.
Van gekerm en gezucht en van het klagen van vrouwen,
galmen de huizen, de hemel weerkaatst het luide gejammer,
net als wanneer heel Carthago in zou storten bij de komst van de vijand
of het oude Tyrus, en razende vlammen opwentelden
|
culmina perque hominum uoluantur perque deorum.
Audiit exanimis trepidoque exterrita cursu
unguibus ora soror foedans et pectora pugnis
per medios ruit, ac morientem nomine clamat:
'Hoc illud, germana, fuit; me fraude petebas?
|
675 |
door de daken der mensen en de tempels der goden.
Verbijsterd hoort het de zuster, ontzet ook door angstig gerèn,
zij takelt met nagels haar gezicht toe en haar borst met haar vuisten
en ijlt door de menigte, de stervende roepend bij naam:
'Dit was het dus, zuster, waarmee je me probeerde te bedriegen!
|
Hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?
Quid primum deserta querar? comitemne sororem
spreuisti moriens? eadem me ad fata uocasses,
idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.
His etiam struxi manibus patriosque uocaui
|
680 |
Dit had dus die houtberg, het vuur en het altaar voor mij in petto!
Waarover zal ik, verlatene, het eerst me beklagen? Versmaad je in je dood
het gezelschap van je zuster? Had je mij in hetzelfde lot laten delen,
dan had door één zwaard hetzelfde verdriet en uur ons beiden gedood.
Zelf heb ik met deze, mijn handen, hieraan gebouwd en de goden van de vaders
|
uoce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?
Exstinxti te meque, soror, populumque patresque
Sidonios urbemque tuam. Date, uulnera lymphis
abluam et, extremus si quis super halitus errat,
ore legam.' sic fata gradus euaserat altos,
|
685 |
met mijn stem gebeden zodat ik, wreed, afwezig was als jij stierf.
Je hebt niet alleen jou, maar ook mij gedood, zuster, en ook je volk
en de senaat van Carthago en je stad. Geef mij water
om de wonden te wassen en als nog een laatste adem dwaalt
op de lippen, dan zal ik die met een kus onderscheppen'. Met deze woorden
|
semianimemque sinu germanam amplexa fouebat
cum gemitu atque atros siccabat ueste cruores.
Illa grauis oculos conata attollere rursus
deficit; infixum stridit sub pectore uulnus.
Ter sese attollens cubitoque adnixa leuauit,
|
690 |
bestijgt ze de stapel en koestert haar halfdode zus op haar schoot
met gezucht en dept het bloed met haar kleding.
Zij probeert haar loodzware ogen nog op te slaan, tevergeefs:
uit de wond, diep in haar borst toegebracht, gutst sissend het bloed.
Drie maal heft ze zich op, gesteund door haar elleboog,
|
ter reuoluta toro est oculisque errantibus alto
quaesiuit caelo lucem ingemuitque reperta.
- Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem
difficilisque obitus Irim demisit Olympo
quae luctantem animam nexosque resolueret artus.
|
695 |
drie maal valt ze weer terug op haar bed en zoekt met draaiende ogen
naar licht hoog in de lucht en kreunt bij het vinden.
- Dan zendt Juno, almachtig, begaan met haar langdurig lijden
en moeizame dood, Iris vanaf de Olympus
om de ziel in zijn worsteling te bevrijden van de band met het lichaam.
|
Nam quia nec fato merita nec morte peribat,
sed misera ante diem subitoque accensa furore,
nondum illi flauum Proserpina uertice crinem
abstulerat Stygioque caput damnauerat Orco.
Ergo Iris croceis per caelum roscida pennis
|
700 |
Want omdat ze niet stierf door natuurlijke dood noch door een verdiende
veroordeling, maar vóór haar tijd door verdriet en ontstoken in plotselinge
waanzin, had Proserpina nog niet een blonde lok van haar hoofd afgesneden
en daarmee haar hoofd gewijd aan de Stygische Orcus.
Daarom vloog Iris neer, op haar saffraankleurige vleugels lag dauw,
|
mille trahens uarios aduerso sole colores
deuolat et supra caput astitit. 'Hunc ego Diti
sacrum iussa fero teque isto corpore soluo':
sic ait et dextra crinem secat, omnis et una
dilapsus calor atque in uentos uita recessit.
|
705 |
en zij toonde duizend verschillende kleuren in de zon tegenover zich,
en bleef aan haar hoofdeinde staan. 'Dit offer wijd ik,
volgens opdracht, aan Dis en zo bevrijd ik jou van je lichaam':
zo sprak zij en met haar rechterhand sneed zij een lok af en gelijk
was alle warmte verdwenen en week haar leven weg in de wind.
|
|
|
|