Aeneis 3, 1 - 191
Aeneas op weg: Thracië, Delos en Kreta.
immeritam visum superis, ceciditque superbum
Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia,
diversa exsilia et desertas quaerere terras
auguriis agimur divum classemque sub ipsa
005
onverdiend te vernietigen, en het trotse Ilium gevallen was
en de grond van het Troje van Neptunus overal rookte,
werden we door tekens van goden aangemoedigd om in ballingschap te gaan
naar ver verwijderde streken en te vertrekken naar afgelegen oorden
en wij bouwden met al onze krachten een vloot
incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,
contrahimusque uiros. Vix prima inceperat aestas
et pater Anchises dare fatis uela iubebat,
litora cum patriae lacrimans portusque relinquo
010
het lot ons zou voeren en waar het vergund zou worden ons te vestigen,
en wij brachten bemanning bijeen. Nauwelijks was de zomer begonnen,
of vader Anchises gaf opdracht de zeilen te hijsen naar de wens van het lot:
onder tranen liet ik de kust en de haven van mijn vaderland achter
cum sociis natoque penatibus et magnis dis.
- Terra procul uastis colitur Mauortia campis
(Thraces arant) acri quondam regnata Lycurgo,
hospitium antiquum Troiae sociique penates
015
met vrienden, mijn zoon en de machtige huisgoden.
- Ver weg wordt een land bewoond in velden aan Mars toegewijd,
Thraciërs bewerken het, en ooit regeerde de felle Lycurgus het,
vanouds was het een gastvriend van Troje, hun penaten waren verwant
moenia prima loco fatis ingressus iniquis
Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.
Sacra Dionaeae matri diuisque ferebam
auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem
020
landde en stichtte aan een baai mijn eerste stad,
onder ongunstig gesternte, en gaf hem mijn naam 'Aineia'.
Offers droeg ik aan voor mijn moeders moeder Dione en andere goden,
om hun zegen over de ondernomen taak, en voor hem hierboven,
Forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo
uirgulta et densis hastilibus horrida myrtus.
Accessi uiridemque ab humo conuellere siluam
conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras,
025
Dicht in de buurt ligt een heuvel, met struweel op haar top
van kornoelje en dichte myrtetwijgen vol stekels.
Daar ging ik heen en probeerde het groenende bosje de grond uit
te trekken om het altaar met dat lover te bedekken,
nam quae prima solo ruptis radicibus arbos
uellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae
et terram tabo maculant; mihi frigidus horror
membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.
030
want de struik die ik het eerst de wortels knak en
uit de grond trek, daar sijpelen druppels zwart bloed uit
en die bevuilen de aarde met zwadder; een kille rilling
trekt over mijn leden en van schrik stolt koud mijn bloed.
insequor et causas penitus temptare latentis;
ater et alterius sequitur de cortice sanguis.
Multa mouens animo Nymphas uenerabar agrestis
Gradiuumque patrem, Geticis qui praesidet aruis,
035
los te rukken en zo de verborgen oorzaak nader te onderzoeken;
zwart bloed volgt ook de schil van die tweede.
Van alles overwegend bad ik eerbiedig tot de nimfen van de akkers,
en vroeg de god Mars, die heerst over het Thracische land,
Tertia sed postquam maiore hastilia nisu
adgredior genibusque aduersae obluctor harenae,
(eloquar an sileam?) gemitus lacrimabilis imo
auditur tumulo et uox reddita fertur ad auris:
040
Maar toen ik met nog grotere inspanning een derde struik aanpakte,
er mee worstelde en me met mijn knieëen schrap zette in het zand,
(zal ik spreken of zwijgen?) klonk een tranenwekkende klacht
op uit de heuvel en een stem bereikte mijn oren:
parce pias scelerare manus. Non me tibi Troia
externum tulit aut cruor hic de stipite manat.
Heu fuge crudelis terras, fuge litus auarum:
nam Polydorus ego. Hic confixum ferrea texit
045
houd op je plichtsgetrouwe handen te besmetten. Niet ben ik je vreemd,
Troje bracht mij voort, hier stroomt verwant bloed stroomt uit de tak.
Ach, ontvlucht dit wrede land, ontvlucht deze kust van rovers:
ik ben Polydorus. Hier heeft een gewas van ijzeren speren
Tum uero ancipiti mentem formidine pressus
obstipui steteruntque comae et uox faucibus haesit.
- Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno
infelix Priamus furtim mandarat alendum
050
Toen waarlijk werd mijn hart gedrukt door een dubbele angst
verstijfd bleef ik staan, mijn haren rechtop, in mijn keel stokte mijn stem.
- Deze Polydorus was ooit met een voorraad goud
voor zijn onderhoud heimelijk naar de Thracische koning gestuurd
Dardaniae cingique urbem obsidione uideret.
Ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit,
res Agamemnonias uictriciaque arma secutus
fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro
055
van zijn rijk en zijn stad ingesloten zag door belegeraars.
Maar toen de macht van Troje gebroken was en het Lot zich had afgewend
sloot die Thraciër zich aan bij Agamemnons macht en overwinnende leger
en deed alles wat god verbiedt: hij vermoordt Polydorus en ontneemt
auri sacra fames! Postquam pauor ossa reliquit,
delectos populi ad proceres primumque parentem
monstra deum refero, et quae sit sententia posco.
Omnibus idem animus, scelerata excedere terra,
060
vervloekte honger naar goud! Nadat de vrees uit mijn botten was weggeëbd,
meld ik de godentekens aan de voornaamsten, de uitgelezenen van mijn volk,
met name mijn vader en vraag hen naar hun mening.
Allen zijn eensgezind: weg uit dit misdadige land,
Ergo instauramus Polydoro funus, et ingens
aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae
caeruleis maestae uittis atraque cupresso,
et circum Iliades crinem de more solutae;
065
Dus geven wij Polydorus een nieuw graf en werpen een
reusachtige grafheuvel op; nu staan voor zijn schim droeve altaren
met donkere banden en de sombere cypres,
en eromheen vrouwen uit Ilion met, naar gebruik, losgemaakt haar ;
sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro
condimus et magna supremum uoce ciemus.
- Inde ubi prima fides pelago, placataque uenti
dant maria et lenis crepitans uocat Auster in altum,
070
en schalen met offerbloed, en brengen de ziel tot rust
in zijn graf door met luide stem voor het laatst zijn naam te roepen.
- Zodra, daarna, de zee zich betrouwbaar toonde en een goede wind
de golven kalmeerde en uitnodigde tot varen
prouehimur portu terraeque urbesque recedunt.
- Sacra mari colitur medio gratissima tellus
Nereidum matri et Neptuno Aegaeo,
quam pius arquitenens oras et litora circum
075
wij varen weg uit de haven: landen en steden vervagen.
- Midden op zee ligt een aangenaam eiland, gewijd aan
de moeder der Nereïden en de Aegeïsche Neptunus,
dat de danbare, boogvoerende god, toen het ronddreef langs kusten en stranden
immotamque coli dedit et contemnere uentos.
Huc feror, haec fessos tuto placidissima portu
accipit; egressi ueneramur Apollinis urbem.
Rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos,
080
en het de stabiliteit gaf om winden te trotseren.
Hier voer ik heen, het nam ons, vermoeiden, veilig op in een kalme haven;
na onze ontscheping bezochten we eerbiedig de stad van Apollo.
Koning is Anius, hij heerst daar als koning en is tevens priester van Phoebus;
occurrit; ueterem Anchisen agnouit amicum.
Iungimus hospitio dextras et tecta subimus.
- Templa dei saxo uenerabar structa uetusto:
'Da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis
085
kwam hij ons tegemoet; hij herkende Anchises als zijn oude vriend.
Wij bezegelden de gastvriendschap met een handdruk en gingen het paleis in.
- Vol schroom bad ik in Apollo's tempel, gebouwd uit oeroude steen:
'Thymbreër, schenk ons een thuis; geef ons, vermoeiden, een stadmuur,
Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.
Quem sequimur? quoue ire iubes? ubi ponere sedes?
Da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.'
Vix ea fatus eram: tremere omnia uisa repente,
090
van Troje: wat bleef na de strijd van de Grieken en meedogenloze Achilles.
Wie volgen wij? Waar moeten we heen? Waar gaan we wonen?
Geef, onze vader, een teken en beziel onze harten.'
Nauwelijks had ik gesproken, of alles bleek plots te gaan beven,
mons circum et mugire adytis cortina reclusis.
Summissi petimus terram et uox fertur ad auris:
'Dardanidae duri, quae uos a stirpe parentum
prima tulit tellus, eadem uos ubere laeto
095
kwam in beweging, en de drievoet, diep in het heiligdom, weergalmde.
Wij wierpen ons ter aarde en een stem bereikte onze oren:
'Geharde Dardanen, het land dat jullie als eerste in afstamming
voortbracht, dat zal jullie ook weer bij terugkeer
Hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris
et nati natorum et qui nascentur ab illis.'
Haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu
laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt,
100
Daar zal het huis van Aeneas alle kusten beheren
net als de zonen van zijn zonen en wie daar weer uit worden geboren'.
Aldus Phoebus; geweldige blijdschap klonk op maar gemengd met verwarring
want allen vroegen gelijk waar die stad dan wel was,
tum genitor ueterum uoluens monimenta uirorum
'Audite, o proceres,' ait 'et spes discite uestras:
Creta Iouis magni medio iacet insula ponto,
mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae.
105
toen sprak mijn vader, de aanwijzingen van voorouders overwegend,
'Luister, voornaamsten, en verneem waar jullie hoop ligt:
Midden in zee ligt een eiland, gewijd aan de machtige Juppiter,
Kreta, waar de berg Ida en de wieg van ons volk zich bevindt.
maximus unde pater, si rite audita recordor,
Teucrus Rhoeteas primum est aduectus in oras,
optauitque locum regno. Nondum Ilium et arces
Pergameae steterant; habitabant uallibus imis.
110
vanwaar mijn oudste voorvader Teucer, als ik me zijn geschiedenis
goed herinner, het eerst naar de kust van Pergamon is gevaren
en daar een plaats voor zijn rijk heeft gezocht. Toen bestond Ilium nog niet,
ook niet de burcht Pergamon; men woonde beneden in dalen.
Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris,
et iuncti currum dominae subiere leones.
Ergo agite et diuum ducunt qua iussa sequamur:
placemus uentos et Cnosia regna petamus.
115
Corybantenbekkens en de geheime religie in het woud van de Ida,
en vandaar het span leeuwen voor de wagen van de godin.
Voort dus, laten we de weg volgen die de goden ons hebben bevolen:
laten we de wind tot kalmte manen en op reis gaan naar het rijk van Cnossus.
tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.'
Sic fatus meritos aris mactauit honores,
taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,
nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.
120
dan ligt al overmorgen de vloot op de kusten van Kreta.'
Na deze uitspraak bracht hij gepaste offers op het altaar,
een stier voor Neptunus, een tweede voor u, o mooie Apollo,
een zwart schaap voor Noodweer en een wit voor de wind uit het Westen.
Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,
hoste uacare domum sedesque astare relictas.
Linquimus Ortygiae portus pelagoque uolamus
bacchatamque iugis Naxon uiridemque Donusam,
125
weg uit zijn vaderrijk en dat Kreta's kust ligt verloren,
zijn paleis vrij is van vijanden en zijn woonplaats verlaten.
Wij varen Ortygia's haven uit en snellen over zee langs Naxos
met bacchanten op bergkammen en het groene Donusa,
Cycladas, et crebris legimus freta concita terris.
Nauticus exoritur uario certamine clamor;
hortantur socii Cretam proauosque petamus.
Prosequitur surgens a puppi uentus euntis,
130
en passeren de engtes met hun golving die breekt op talloze kusten.
Een schipperslied wordt ingezet, canonsgewijs, zo sporen
mijn vrienden elkaar aan om vaart te zetten naar het Kreta van de voorouders.
Onder het varen stuwt de wind tegen de achterplecht
Ergo auidus muros optatae molior urbis
Pergameamque uoco, et laetam cognomine gentem
hortor amare focos arcemque attollere tectis.
- Iamque fere sicco subductae litore puppes,
135
Vol ijver plan ik nu de muren van de langverbeide stad
noem hem Pergamon en spoor mijn manschap die blij is met die naam
hun thuis te koesteren en een burcht voor de huizen te bouwen.
- En amper was de vloot op het droge getrokken,
iura domosque dabam, subito cum tabida membris
corrupto caeli tractu miserandaque uenit
arboribusque satisque lues et letifer annus;
linquebant dulcis animas aut aegra trahebant
140
en ik met organisatie en woningtoedeling, toen plotseling de pest
in een verdorven atmosfeer losbrak over onze ledematen
en die ellende van een onheilsjaar bomen en zaaigoed aantastte;
men liet het zoete leven of sleepte zijn lichaam ziek voort.
arebant herbae et uictum seges aegra negabat.
Rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso
hortatur pater ire mari ueniamque precari,
quam fessis finem rebus ferat, unde laborum
145
gewassen verschroeiden en de verziekte oogst bood geen voeding.
Vader raadde ons aan weer over de zee naar Ortygia te varen
terug naar het orakel en Phoebus smekend te vragen,
welk einde hij beoogde voor onze ellende, vanwaar hij zou zeggen
- Nox erat et terris animalia somnus habebat:
effigies sacrae diuum Phrygiique penates,
quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis
extuleram, uisi ante oculos astare iacentis
150
- Het was nacht en op aarde sliep elk levend wezen:
een beeld van de heilige Penaten en de goden van Phrygië,
die ik meenam van Troje, gered uit het heetst van de brand bij mijn vlucht,
zag ik staan voor mijn ogen terwijl ook ik sliep;
plena per insertas fundebat luna fenestras;
tum sic adfari et curas his demere dictis:
'Quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,
hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit.
155
waar de volle maan door de vensters naar binnen scheen;
Toen spraken zij als volgt tot mij en namen zo mijn zorgen weg:
'Wat Apollo je gaat zeggen, bij terugkeer naar Ortygia,
voorspelt hij hier en zendt ons als zijn zegsman zelf naar jouw woning.
nos tumidum sub te permensi classibus aequor,
idem uenturos tollemus in astra nepotes
imperiumque urbi dabimus. Tu moenia magnis
magna para longumque fugae ne linque laborem.
160
en onder jouw hoede per schip de zeeën doorkruist,
wij ook zullen je nakomelingen tot boven de sterren verheffen,
en aan jouw stad de heerschappij schenken. Bouw jij voor die grootheid
grote muren en ga de inspanning van de vlucht niet uit de weg.
Delius aut Cretae iussit considere Apollo.
Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,
terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;
Oenotri coluere uiri; nunc fama minores
165
de Delische Apollo jou noch vestiging op Kreta.
Er is een plek die de Grieken 'Avondland' noemen,
een oud gebied, welvarend door wapens en vruchtbare grond;
Oenotriërs bewoonden het vroeger; nu zegt men dat nakomelingen
Hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus
Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.
Surge age et haec laetus longaeuo dicta parenti
haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat
170
Daar ligt onze echte bestemming, van hier is Dardanus afkomstig
en ook vader Iasius, bij wie de oorsprong van ons volk ligt.
Kom, sta nu op en meld verheugd aan je bejaarde vader
deze onloochenbare woorden: hij moet naar Corythus gaan,
Talibus attonitus uisis et uoce deorum
(nec sopor illud erat, sed coram agnoscere uultus
uelatasque comas praesentiaque ora uidebar;
tum gelidus toto manabat corpore sudor)
175
Verschrikt door zo'n verschijning en de stem van de goden
(van slaap was geen sprake, nee, ik onderscheidde vlak voor me hun trekken,
hun gesluierde hoofdhaar en gezichten bij mij in de kamer;
toen gutste het kille zweet van heel mijn lijf af)
ad caelum cum uoce manus et munera libo
intemerata focis. Perfecto laetus honore
Anchisen facio certum remque ordine pando.
Agnouit prolem ambiguam geminosque parentis,
180
hemelwaarts in gebed en pleng bij de haard
mijn offer van dank. Na dit eerbewijs breng ik verheugd
Anchises het bericht en leg uit wat achtereenvolgens gebeurde.
Hij erkent de dubbele afkomst en de tweevoudige stamboom
Tum memorat: 'Nate, Iliacis exercite fatis,
sola mihi talis casus Cassandra canebat;
nunc repeto haec generi portendere debita nostro
et saepe Hesperiam, saepe Itala regna uocare.
185
Dan vertelt hij: 'Mijn zoon, gehard door de lotgevallen in Troje,
slechts Cassandra voorspelde mij deze bestemming;
nu herinner ik mij dat zij deze toekomst voor ons volk heeft voorspeld
en vaak het Avondland noemde, vaak ook Italische rijken.
crederet? Aut quem tum uates Cassandra moueret?
Cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.'
Sic ait, et cuncti dicto paremus ouantes.
Hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis
190
Of wie had zich toendertijd om Cassandra bekommerd?
Laten wij ons schikken naar Phoebus' vermaning en deze betere keuze maken.'
Aldus Anchises en allen stemden wij vol enthousiasme in met zijn woorden.
Ook deze plaats verlaten wij weer en met achterlating van slechts weinigen
